سطح آب های زیرزمینی شهر بجنورد طی سال گذشته به طور میانگین 20 سانتی متر افزایش یافته است که این موضوع ارتباط مستقیمی با کاهش کیفیت خاک دارد و می تواند در ساخت و سازها تأثیر منفی بگذارد و در دراز مدت برای این شهر حادثه آفرین باشد.
سطح آب های زیرزمینی شهر بجنورد طی سال گذشته به طور میانگین 20 سانتی متر افزایش یافته است که این موضوع ارتباط مستقیمی با کاهش کیفیت خاک دارد و می تواند در ساخت و سازها تأثیر منفی بگذارد و در دراز مدت برای این شهر حادثه آفرین باشد. در این گزارش به این موضوع پرداخته شده است که چه باید کرد تا بتوان سطح آب های زیرزمینی را در حد مشخصی نگه داشت و از مشکلات احتمالی ناشی از افزایش آن جلوگیری کرد.
تا چندی پیش، یکی از دغدغه های متولیان بخش آب، کاهش سطح آب های زیرزمینی
به واسطه حفر چاه های غیرمجاز بود و از طرفی بارندگی ها کاهش یافته بود و
آب شهر بجنورد هم از طریق حفر چاه تأمین می شد. اما حدود 3 سال است که با
بهره برداری از سد شیرین دره و طبق اعلام مسئولان متولی، آب 70 درصد شهر
بجنورد از طریق این سد تأمین می شود و دیگر چاهی برای آبرسانی به بجنورد
حفر نمی شود.
از طرفی طی سال آبی گذشته، میزان بارش افزایش یافت و این موضوع ها به
گفته متولیان، موجب افزایش سطح آب های زیرزمینی در این شهر شد.
از آن جایی که افزایش سطح آب های زیرزمینی موجب کاهش مقاومت خاک می شود و
این موضوع در ساخت و سازها نیز تأثیرگذار است و با توجه به روند افزایشی
سطح آب در شهر بجنورد، چنانچه این روند ادامه پیدا کند، در دراز مدت ممکن
است مشکلات و صدمات جبران ناپذیری را در این شهر به وجود بیاورد، در این
گزارش به این موضوع پرداخته شده است که به منظور برنامه ریزی برای این بخش و
پیشگیری از خطرهای احتمالی ناشی از آن چه تدابیری پیش بینی و چه کارهایی
انجام شده است.
تأثیر موقعیت سطح آب های زیرزمینی بر مقاومت خاک
یک کارشناس می گوید: موقعیت سطح آب های زیرزمینی ممکن است تأثیر قابل
ملاحظه ای در ظرفیت بارپذیری پی های کم عمق داشته باشد. به طور کلی خاکی که
به حالت غرقاب درآید چسبندگی ظاهری خود را از دست می دهد و در عین حال وزن
مخصوص مؤثر خاک غرقاب به شدت کم می شود و تقریباً به حدود نصف همان خاک که
در ترازهای بالاتر از سطح آب های زیرزمینی قرار دارد، تقلیل می یابد.
«تقوی» بیان می کند: از آنجایی که اجزای سه گانه ظرفیت بارپذیری خاک به
چسبندگی و وزن مخصوص مؤثر خاک بستگی دارد، لذا ظرفیت بارپذیری خاک وقتی سطح
آب های زیرزمینی بالا بیاید، در هر 3 جزء تشکیل دهنده بارپذیری خاک تأثیر
دارد و آن ها را تقلیل می دهد و بارپذیری نهایی خاک را کم می کند.
به گفته وی، بالا آمدن آب های زیرزمینی در خاک های ریزدانه سبب تورم دانه
های خاک و در خاک های درشت دانه سبب تقلیل زاویه اصطکاک داخلی دانه های
خاک می شود که همگی منجر به کم شدن ظرفیت نهایی بارپذیری خاک می شوند. به
همین دلیل در محاسبه ظرفیت نهایی بارپذیری خاک و از آن جا تعیین مقاومت
مجاز خاک باید تغییرات سطح آب زیرزمینی مورد توجه قرار گیرد و در محاسبات
مقاومت مجاز خاک، بالاترین سطح آب زیرزمینی که می تواند در دوران عمر
ساختمان به آن سطح برسد وارد شده و آن سطح در نظر گرفته شود.
وی خاطرنشان می کند: به همین دلیل در برآورد بالاترین سطح آب های
زیرزمینی که در طول عمر سازه یا ساختمانی ممکن است به وجود آید، باید رعایت
شود.
زهکشی راهکاری مناسب
یک کارشناس می گوید: هنگامی که سطح آب های زیرزمینی بالا می آید، باعث
افزایش فشار آب حفره‌ای، تضعیف پارامترهای مقاومت برشی و گاهی ایجاد تنش
مؤثر منفی و سرانجام گسیختگی شیب می‌شود. در نتیجه پایین بردن سطح آب های
زیرزمینی به کمک زهکش برای کاهش فشار آب حفره‌ای و افزایش پایداری با توجه
به جنبه‌های اقتصادی بسیار مفید و کارساز واقع شده است.
«حمیدی» می افزاید: طراحی زهکش‌های اقتصادی و بهینه برای پایداری شیب، به
تعیین و بررسی پارامترهایی مانند طول، عمق و فاصله بین زهکش‌ها نیاز دارد.
مطالعات نشان داده‌اند که ناهمسان بودن مقدار نفوذپذیری خاک در جهات مختلف
تأثیر زیادی بر پروفیل سطح آب زیرزمینی و بنابراین در کارکرد و طراحی
زهکش‌ها اثر می‌گذارد. به منظور بالابردن ضریب اطمینان در پایداری گود
می‌توان از زهکش های افقی در دیواره استفاده کرد، این سامانه باعث کاهش
تراز آب زیرزمینی در پشت دیواره و در محدوده گسیختگی گود می‌شود، با انجام
عمل زهکشی، مشخصات مقاومت برشی خاک مانند چسبندگی و زاویه اصطکاک داخلی خاک
افزایش و وزن حجمی خاک کاهش می‌یابد.
وی ادامه می دهد: با توجه به مطالعه های انجام شده، بهترین موقعیت مکانی
برای قرار دهی زهکش افقی در دیواره، پایین ترین تراز ارتفاعی (کف گود) و
میانه عرضی گود است. همچنین طول زهکش افقی در دیواره گود نیز دارای مقدار
بهینه است به نحوی که با توجه به میزان ناچیز نفوذپذیری در خاک های رسی و
همچنین کوچکتر بودن ضریب نفوذپذیری در جهت عمودی نسبت به جهت افقی به صورت
طبیعی، استفاده بیش از اندازه از طول زهکش، تاثیر کمی بر کاهش سطح آزاد آب
زیرزمینی دارد.
مقاومت خاک را برای حال حاضر می‌سنجیم
یک کارشناس آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک استان می گوید: وقتی قرار باشد
ساختمان سازی انجام شود، پیمانکاران به ما مراجعه می کنند و ما تمام موارد
مورد نیاز از جمله سطح آب و مقاومت خاک را برای حال حاضر بررسی می کنیم و
طبق آن چه که موجود است، گزارش های لازم را برای پی ریزی ساختمان ارائه می
دهیم.
«شاهپسندی» می افزاید: اما دیگر این موضوع را بررسی نمی کنیم که این گزارش تهیه شده تا چند سال ممکن است بازدهی داشته باشد.
تأثیر منفی افزایش سطح آب بر ساخت و سازها
در این رابطه مدیر آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک می گوید: هرچقدر سطح آب
های زیرزمینی بالا بیاید روی ساخت و سازها تأثیر منفی دارد و این موضوع
رابطه مستقیمی با مقاومت زمین دارد و این مختص شهرستان بجنورد نیست و نمی
توان گفت چون سطح آب های زیرزمینی افزایش یافته است پس قطعا مقاومت ساختمان
ها و ساخت و سازها از بین رفته است.
«جعفرزاده» می افزاید: اما در هر شهر و استانی، به فراخور سطح آب های
زیرزمینی، سازه ها را نسبت به آن می سازند و طراحی سازه ها با هم فرق می
کند.
وی خاطرنشان می کند: اما بالا آمدن و پایین رفتن سطح آب های زیرزمینی
خطرناک است و تاثیر منفی می گذارد و کسانی که متولی هستند باید پیش بینی
های لازم را با توجه به احتمال بالا آمدن سطح آب انجام دهند تا بر اساس آن
برنامه ریزی های لازم انجام شود.
انجام مطالعات زهکشی
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی هم می گوید: در
دشت بجنورد که قسمتی از آن را شهر پوشانده، سطح آب های زیرزمینی در زیر
خود شهر بجنورد حدود 5 تا 10 متر است اما متوسط دشت بجنورد که قسمتی شهر و
بقیه اراضی کشاورزی و خارج از شهر است، سطح آب های زیرزمینی 15 متر است.
به گفته «واسطه» بیشترین حدود آب های زیرزمینی30 تا 35 متر در حدود اراضی
لنگر و کمترین آن هم سطح آب زیرزمینی در خود شهر با حدود 5 متر است و جنوب
شهر یعنی از بش قارداش تا بیمارستان تأمین اجتماعی حدود 20 متر و خروجی
دشت به سمت رستوران جمشید و مسیر خروجی به سمت باباامان هم 10 تا 15 متر
است.
وی بیان می کند: سال گذشته سطح آب های زیرزمینی در بجنورد روند افزایشی داشته و به طور متوسط 20 سانتی متر افزایش یافته است.
وی خاطرنشان می کند: از یک سو وضعیت بارندگی در سال آبی گذشته بهتر بود و
از سوی دیگر 60 تا 70 درصد آبی هم که از سد شیرین دره انتقال پیدا می کند،
برگشتی دارد و به سفره های زیرزمینی نفوذ پیدا می کند و این موضوع ها موجب
افزایش سطح آب های زیرزمینی در بجنورد طی سال گذشته شده است.
وی می افزاید: با توجه به اهمیت این موضوع، شرکت آب منطقه ای استان
برنامه مطالعاتی زهکشی دشت بجنورد را در دستور کار خود قرار داده و این
مطالعات را آغاز کرده است که بتواند از روند افزایشی سطح آب های زیرزمینی
جلوگیری کند زیرا افزایش آب از سطحی به بالا خطرساز می شود.
«واسطه» بیان می کند: در مطالعات انجام شده، چند گزینه هم مطرح است که
باید نتیجه مطالعات مشخص شود که بدانیم چکاری می توانیم انجام دهیم اما خطر
آفرین بودن افزایش سطح آب های زیرزمینی موضوع واضحی است که در غیر این
صورت مطالعات زهکشی را انجام نمی دادیم./روزنامه خراسان شمالی